.
Xosé Lois Gómez García
Santos Juliá defende que “en la transición española se dio cuenta de todo”, negando a existencia dun pacto de silencio. O que se fixo naquel momento histórico foi “clausurar el pasado en sus efectos políticos y sociales, no borrarlo de la memoria ni ocultarlo al conocimiento (…) ese echar al olvido fue coetáneo… con el tremendo auge experimentado por las publicaciones sobre la guerra civil en 1975” (Juliá, 2010:16). Optouse por “echar al olvido” o pasado para asegurar o futuro. A consigna era que os horrores foron cometidos por ambas partes, dándolles o mesmo peso e responsabilidade no ocorrido, polo que era mellor deixar de remover o pasado e mirar cara ao futuro, reproducindo así unha memoria histórica conveniente ás dereitas, sen solución de continuidade co respecto ao proceso xa iniciado na segunda metade dos anos 60, aínda en pleno franquismo, co que se intentaba dar solución á existencia de unha “memoria fracturada” que sobre a Guerra Civil houbo durante as dúas primeiras décadas do franquismo. Procurábase unha aproximación entre vencedores e vencidos que, como explica Julio Prada, era necesaria para unha posible integración en Europa (cf. Prada, 2007:219). Claro que, desta maneira, se situaba no mesmo plano a vencedores e vencidos.
Por tanto, a utilización política da memoria das vítimas da Guerra Civil non é un fenómeno propio dos nosos días, nin sequera un fenómeno propio da Transición. Xa en vida do franquismo, dita memoria foi utilizada politicamente polo réxime.
En relación ao citado “pacto de silencio” habido durante a Transición, xerouse no ámbito historiográfico unha acendida polémica. Mentres Juliá nega a existencia de dito pacto, á vez que defende o carácter modélico da Transición, outros historiadores, como Francisco Espinosa Maestre, serán moi críticos con esta postura. Espinosa documenta a escaseza de escritos sobre a memoria histórica neste período, e opina que tan só se pode falar dun boom de escritos relativos á guerra e á depresión tras a aprobación da Lei da Memoria Histórica de 2006. “La primera decisión de la UCD, concretamente de Martín Villa, fue la destrucción de miles de documentos relacionados con el franquismo. Volaron los archivos de Falange, los de la Guardia Civil, los de las prisiones provinciales, etc.” (Espinosa, 2006:175). Neste sentido, recolle Espinosa as palabras da que fora directora do “Archivo General de la Administración”, María Luisa Conde, que declarou que o paso da documentación ao Arquivo e a súa posta ao servizo da investigación fíxose moi lentamente, “para no poner en peligro el proceso de transición y para evitar que desapareciese más de lo que había sido ya destruido” (Espinosa, 2006:175). Que a memoria do franquismo non debía ser manchada o confirma o veto que TVE impuxo á emisión do documental sobre os anarquistas executados en 1963 mediante garrote vil por un atentado que non cometeran, veto imposto no ¡ano 1996!
Como el mesmo Juliá escribiu, “es imposible arreglar cuentas con el pasado y liberarse de él, si por evitar dolor o por miedo no se permite aflorar su recuerdo”. O debate, así pois, entre Juliá e Espinosa céntrase unicamente no feito de que para un si se recordou, e para o segundo impúxose un pacto de silencio que fixo que só coñezamos a punta do iceberg.
Volvendo ao tema principal, como sinala Julio Prada, “é difícil que poidamos concluír a existencia dunha “memoria colectiva” da guerra civil e a represión, compartida polas diferentes xeracións que desde entón se sucederon”, cando as evocacións do pasado chegan a ser incluso antagónicas, marcando, cando menos, dúas memorias colectivas enfrontadas. De igual maneira que o franquismo apostou primeiro por unha memoria dos vencedores para convertela en “oficial” e “dominante”, impoñendo a súa particular memoria, reeducando aos vencidos e elaborando unha teoría que xustificaba a sublevación militar, apostou despois, nos anos 60, cando lle foi necesaria a réxime, por unha interpretación máis aséptica, menos segada e máis obxectiva debido á influencia das publicacións estranxeiras. Así, empezouse a recoñecer que en ambas zonas se cometeron crimes, aplanando o camiño para a interpretación de responsabilidade compartida por ambos contendentes. Empezábase a construír unha “memoria responsable”, en aras do mantemento da paz. Quedou claro coa campaña propagandística dos 25 anos de paz, este novo protagonismo da idea de paz. A idea a trasladar era que fora necesaria aquela sanguenta guerra para a consecución deste prolongado período de paz (cf. Prada, 2007:220).
Así pois, a idea da Transición de someter todo a esa idea do mantemento da paz para asegurar un futuro mellor, non era novidosa. Agora ben, esa nova postura que durante o franquismo supuxo un avance, agora na Transición máis ben debe de avaliarse como un estancamento. Como en tantos outros ámbitos, a Transición era continuísta co franquismo, e adoptou tamén esa memoria “adecuada”, equidistante, que situaba no mesmo plano moral a vencedores e vencidos. Todos foran culpábeis do que pasou e por iso era mellor non removelo e mirar cara adiante. A reconciliación baseouse nun reparto equitativo de responsabilidades e nun “pacto de silencio”, todo iso propiciado por unha renuncia masiva ante o medo de que “aquilo” puidese volver a pasar. Como escribe Prada, “non faltaron voces que advertiron deste perigo desde a prensa da época con gran lucidez…a tentativa de acompañar a amnistía xurídica dos presuntos delitos de guerra con unha amnesia histórica do acontecido entre 1936 e 1939 sería un autoengano inxenuo e ineficaz” (Prada, 2007: 233). O grande éxito da Transición foi que a maioría da sociedade considerase como propia esa “memoria adecuada”.
Pero esa amnesia supuxo negar a memoria e condenar ao esquecemento a fenómenos como o exilio (interior o exterior) sufrido por tantos españoles, ás responsabilidades dos asasinos e torturadores, ao homenaxe debido aos membros das Brigadas Internacionais, ás “políticas da memoria” que significasen unha reparación moral e simbólica das vítimas republicanas, ao recoñecemento, en suma, do moito dolor inflixido a esa parte de España. Se seguiu, entón, a dirección de “situar nun mesmo plano a uns e a outros, como se o transcurso do tempo puidese nivelar a loita pola liberdade e pola súa liquidación” (Prada, 2007:234). En efecto, a Lei de Amnistía de 1977 eximía de toda responsabilidade aos antifranquistas, pero tamén, con “carácter preventivo” (Espinosa, 2006:176), aos franquistas, xa que hasta ese momento ningún fora xulgado.
Esta política da amnesia conduciunos, non cabe dúbida ningunha, por unha transición pacífica e na que se produciron avances sociais. Pero non houbo unha ruptura co pasado. Optouse por facer tabula rasa en vez de “axustar contas co pasado” (Prada, 2008: 214), renunciando desta maneira a marcar na Transición un auténtico “fito fundacional” que rachara co réxime anterior, como si sucedera en Alemaña ou Italia tras a caída do fascismo. Por ende, o novo réxime erixiuse nunha continuación daquel. Esa ruptura axudaría, como apunta Prada, a crear novos símbolos identitarios que reforzaran os vínculos comunitarios, e constituiría un bo punto de partida para o futuro democrático do país. Pero non foi así, e eses símbolos foron, en gran medida, herdanza do pasado. Sen dúbida, de iso deriva a pouca ou ningunha vinculación de boa parte da nosa sociedade actual con moitos dos símbolos nacionais, léase bandeira ou himno, ou con institucións como monarquía, forzas de seguridade do Estado, exército ou estamentos xudiciais, que quedaran en mans de sectores continuístas. Non houbo reconciliación. Houbo esquecemento. Por suposto que en medio do silencio oficial daqueles anos, procedeuse á apertura das primeiras fosas e celebráronse numerosos actos en memoria das vítimas. Pero, de acordo coa postura oficial e fieis ao lema de que o pasado non existía, os medios de comunicación non se fixeron eco disto.
Os años 80, cun PSOE equidistante no poder, trouxeron máis esquecemento: lei reaccionaria do Patrimonio Documental, trabas burocráticas para o acceso aos arquivos, artigos relativos á protección da intimidade… Xa en 1982 políticos andaluces puxeran un prazo de 100 años a partir daquela data para poder consultar os documentos (Espinosa, 2006:182-183). O PSOE de Felipe González, no 50 aniversario do 18 de xullo, recordou ao mesmo tempo aos que loitaron pola democracia e aos que acabaron con ela. Nese contexto, a Igrexa española, envalentonada, en vez de pedir perdón por ter do lado do fascismo naquel momento histórico, decidiu recuperar aos seus mártires dea guerra civil, nun proceso continuo que chega até os nosos días. É dicir, que “no sólo se recuperaba la memoria histórica, sino que la que se recuperaba era, una vez más, la de las víctimas del terror rojo” (Espinosa.2006:183)
Finalmente, coa dereita xa asentada no poder, o fenómeno da recuperación da memoria chega aos principais medios de comunicación, gracias ao periodista catalán Josep Ramoneda e o seu coñecido artigo “Memoria, amnesia, perdón”. Ata Javier Tusell afirmaría en 1999 que xa era hora de facer memoria. Nese ano, o PSOE comeza a campaña de condena do “golpe militar fascista contra a legalidade republicana”. Incluso chegouse a falar de vítimas e verdugos. O seu discurso na oposición era moi diferente do que fora cando ocupaba o poder, como criticou Santos Juliá. O propio Alfonso Guerra sentenciou: “sin la memoria histórica no se puede construir una democracia”. Evidentemente, nese cambio tivo moito que ver o impacto social: moitas asociacións enarboran o novo desexo da sociedade de honrar ás vítimas que loitaron contra o fascismo e de recuperar os corpos que xacían nas fosas do franquismo. A xeración de netos de vencedores e vencidos alcanzaron a maioría de idade social, e os segundos non entendían xa a razón de ser dos pactos de silencio. A finais dos anos 90 e principios do novo século xorden asociacións co obxecto de recuperar a memoria histórica da Guerra Civil: Asociación Archivo Guerra y Exilio (AGE), o Equipo Nizkor, a Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica (ARMH) e o Foro de la Memoria son as máis destacables. Os seus obxectivos fundamentais son potenciar a “memoria esquecida” dos vencidos, loitar contra o esquecemento destes e pola defensa da súa dignidade, e conseguir a reapertura das fosas onde aínda xacen enterradas parte das vítimas da represión.
Mentres, o goberno “popular” insistía no discurso da equiparación de vencedores e vencidos, na necesidade de facer tabula rasa e no carácter modélico da Transición. Incluso vívese unha “revalorización da ditadura como baluarte fronte á ameaza comunista” (Prada, 2008: 228) aproveitando o contexto internacional tras a caída dos réximes comunistas.
Coa vitoria do PSOE de José Luis Rodríguez Zapatero, e superada a súa “desmemoria” anterior, vaise a producir un xiro nas políticas da memoria que culminará coa coñecida como “Lei da Memoria Histórica” (2006), que busca un adecuado recoñecemento moral –que non unha compensación patrimonial nin unha indemnización económica- para as vítimas, pechando as feridas aínda abertas en boa parte de españois, feridas que o “exemplar” período político da Transición non fora capaz de facer cicatrizar. Iniciaba así un camiño para a recuperación dunha “memoria rehabilitada” que puxera en valor a dignidade dos vencidos. “Si hubo una injusticia y no fue saldada, la memoria proclama la vigencia de esta injusticia” (Mate. 2002, cit. por Prada, 2008: 239). Pero este debate continúa aberto no campo mediático, e a aplicación da citada Lei sigue suscitando controversias, tanto na súa aplicación como na súa non- aplicación, esta última por parte dos partidos de dereitas cando gobernan. De feito, a Lei quedou derrogada de facto co goberno de Mariano Rajoy, xa que quedou sen dotación orzamentaria desde os Presupostos Xerais de 2013. Aínda hoxe sigue habendo cadáveres nas cunetas, simboloxía fascista nas nosa rúas, ditador e falanxistas enterrados en grandes monumentos con todos os honores, e os monumentos ou memoriais levantados en honor aos caídos republicanos son moi escasos. E isto resulta rechamante, primeiro, porque supón unha gran diferencia co respecto a outros países europeos que sufriron o fascismo e nos que os monumentos a quen loitaron contra el afloran por todas partes; segundo, porque como di Pierre Nora, vivimos nunha sociedade na que hai unha inchazón hipertrófica da función da memoria, ligada ao sentimento mesmo da súa perda, e que fai que todo se queira conservar en museos, arquivos, memoriais… “La razón de ser fundamental de un lugar de memoria es parar el tiempo,…, inmortalizar la muerte, materializar lo inmaterial” (Nora, 1984). Son lugares consagrados ao mantemento dunha experiencia intransmisible e que desaparece cos quen a viviron. É por isto urxente culminar esa Lei de Memoria Histórica coa creación de memoriais que sirvan para honrar a memoria daqueles que deron a súa vida pola liberdade, pola democracia e pola derrota do fascismo. Isto, e que non quede nin un só cadáver nas nosas cunetas e nin un só símbolo fascista no noso territorio, será o comezo dunha reparación imprescindíbel para unha auténtica reconciliación aínda pendente nun Estado que, ademais, quizá precise dunha reformulación moito máis profunda se non quere ver fracasadas todas as expectativas xeradas por aquela Transición tan celebrada. Aquilo foi unha ferida mal pechada, e mal pechada sigue, e non deixará de sangrar até que se repare a dignidade dos vencidos. Citando a Jesús de Juana, “las heridas que los seres humanos se infligen no cicatrizan a través del olvido, sino mediante la asunción de cada tragedia particular y colectiva” (en Prada, 2004: prólogo). Este é o debe da Transición, na que o medo persistiu debido a que a indefinición do pasado impediu a catarse, como si ocorrera en Alemaña, Francia ou Italia. A anomalía española consistiu en que en España “el franquismo se mantuvo tras la guerra mundial, y fue adaptándose a los tiempos hasta su final, en un largo recorrido desde el fascismo más negro a una vulgar dictadura militar” (Espinosa, 2006: 197). Por iso é preciso recuperar a memoria da República, porque, en definitiva, “de poco valen los homenajes y exhumaciones si descontextualizamos a sus protagonistas del régimen político en que desarrollaron sus actividades” (Espinosa, 2006: 284). Para que sexa completa a reparación da dignidade dos que perderon a vida en defensa dos valores democráticos volatilizados polo Alzamento, é necesario que se restitúa a memoria da II República. Benvida sexa a memoria histórica si contribúe a isto.
BIBLIOGRAFÍA:
Espinosa Maestre, F. (2006). En contra del olvido. Barcelona: Crítica.
Juliá, S. (2010). “Por la autonomía de la historia”. Claves de Razón Práctica, núm. 207, pp. 8-19.
Mate, R. (2002). “Políticas de la memoria”. El País, 13 de diciembre.
Navarro, V. (2000). “La transición no fue modélica”, El País, 17 de octubre.
Nora, P. (1984). “Entre Memoria e Historia: la problemática de los lugares”, en P. Nora (coord.), Les Lieux de Mémorie. 1: La Republique. París, Gallimard, pp. XVII- XLIL.
Prada Rodríguez, J.
_(2004). Ourense, 1936- 1939. Alzamento, Guerra e Represión. A Coruña: Castro
_(2007). “Os usos políticos da Memoria da Guerra Civil e a represión durante o franquismo e a transición política”. Minius, XV, pp. 219-237.
_(2008). “Axustando contas co pasado. A memoria das vítimas da represión franquista”. Minius, XVI, pp. 213-240.
Ramoneda, J. (1997). “Memoria, amnesia, perdón”. El País, 7 de noviembre.
Pai meu que estiveches no cárcere:
solidario sexa o teu nume,
veña a nós o teu reino sen reis
e fágase a túa xenerosa vontade
aquí na Terra, e nos astros do ceo
a dos cosmonautas rusos
nos que ti criches contra todo deus.
Que o pan noso de cada día
o poidamos gañar
coma ti honradamente
e perdoa que aínda non teñamos feita
a revolución da conciencia
que traia paz, xustiza e liberdade
a este mundo dominado por quen as destrúe.
O teu exemplo non nos deixará caer na tentación
do esquecemento ou da indiferenza
para librarnos do mal por nós mesmos.
Amén, camarada.
Claudio Rodríguez Fer, do libro Ámote vermella (Xerais, 2009)
O Campo de Aragón